گفت وگو با عوامل مشهدی فیلم «برای دخترم» | مستندی که از دل سینما به ساخت مدرسه رسید

به گزارش شهرآرانیوز؛ نوزدهمین جشنواره فیلم مستند «سینما حقیقت» در حالی به پایان رسید که فیلم سازان مشهدی در بخش انتخاب داوری این جشنواره خوش درخشیدند، فیلم مستند بلند «برای دخترم» به کارگردانی مهدی عوض زاده و تهیه کنندگی هاشم مسعودی، مجتبی خیاط احسانی و مهدی عوض زاده در چهار بخش نشان فیروزه بهترین فیلم سینماحقیقت، بهترین تدوین فیلم، بهترین موسیقی متن و بهترین کارگردانی فیلم مستند کاندید شد و در نهایت، نشان فیروزه بهترین فیلم مستند بلند جشنواره حقیقت را از آنِ خود کرد.

در گفت وگویی که به تازگی روزنامه شهرآرا با مهدی عوض زاده، کارگردان فیلم مستند «برای دخترم» داشت، او درباره این فیلم مستند گفت: در این سال‌ها فیلم دیگری نساختم و تمام تمرکز من روی همین مستند بود. پیش از آن نیز در سال‌های ۹۵ و ۹۶ مجموعه‌ای مستند با موضوع آموزش کشور برای تلویزیون تولید کردم که در جریان آن، به استان‌های مختلف کشور سفر کردم و با انواع مدارس، از جمله مدارس روستایی، عشایری و تک کلاسه آشنا شدم.

چند سفر پژوهشی انجام دادم و در نهایت، روایت فیلم بر یک سوژه متمرکز شد، دختری دانش آموز از یک روستای مرزی کردنشین که در آستانه ترک تحصیل قرار داشت. پدرش اجازه ادامه تحصیل را نمی‌داد، در حالی که او دانش آموزی مستعد بود، به مدرسه علاقه داشت و رؤیای معلم شدن را در سر می‌پروراند. 

او اضافه کرد: این دختر را از حدود دوازده سالگی تا نزدیک بیست سالگی دنبال کردم. فیلم، در واقع روایت هشت سال از زندگی اوست. از کودکی تا نوجوانی و ورود به جوانی، با تمام فراز و نشیب‌هایی که مسیر تحصیل برایش داشت. کسب نشان فیروزه بهترین فیلم مستند بلند در نوزدهمین جشنواره سینما حقیقت فرصتی دوباره شد که با دو تهیه کننده این اثر گفت و گوی مفصلی داشته باشیم.

جان مایه انسانی یک روایت دشوار

هاشم مسعودی، یکی از تهیه کنندگان فیلم مستند «برای دخترم» دلیل دیده شدن این فیلم در یکی از سخت گیرانه‌ترین دوره‌های جشنواره را «جان مایه انسانی و مسئله درونی روایت» دانست.

او با اشاره به فضای رقابتی جشنواره بیان کرد: جشنواره حقیقت امسال به گفته دبیر و بسیاری از شرکت کنندگان، یکی از بهترین و سخت‌ترین دوره‌های ۱۰ سال اخیر بود.

عبور فیلم از مرحله پذیرش، که به نظر من مهم‌ترین مرحله است و سپس نامزدی در چند بخش و در نهایت دریافت جایزه بهترین فیلم مستند بلند، نشان داد که فیلم توانسته با مخاطب و داور ارتباطی عمیق برقرار کند.

مسعودی ادامه داد: «برای دخترم» درباره مسئله‌ای صحبت می‌کند که همه ما در زندگی روزمره با آن روبه رو هستیم. تردید، دوراهی‌ها و چندراهی‌هایی که انسان در مسیر انتخاب با آن روبه رو می‌شود. مهم نیست کدام راه انتخاب می‌شود، بلکه مهم این است که انسان چگونه با این تردید‌ها کنار می‌آید و چگونه اختلاف نظر‌ها را، حتی در مسائل بسیار اساسی، با احترام و صبوری مدیریت می‌کند.

روایت بدون قضاوت و پرهیز از سیاه نمایی

این تهیه کننده توضیح داد: فیلم هیچ گاه به جای شخصیت هایش تصمیم نمی‌گیرد. نه به جای شکریه، نه پدر او و نه دیگر افراد اثر. هرکدام، در اقلیم و فرهنگ زیست خود، حرفشان را می‌زنند و با وجود اختلاف نظر جدی بر سر تحصیل، احترام متقابل میان آن‌ها حفظ می‌شود. همین صبوری و شرافت در انتخاب است که مسیر فیلم را به یک روایت هشت ساله تبدیل کرده است.

او افزود: این فیلم می‌توانست به راحتی به سمت سیاه نمایی یا تأکید بر موقعیت‌های تلخ برود، اما آگاهانه سعی کرد بر حال خوب انتخاب شرافتمندانه تأکید کند و قضاوت را به مخاطب بسپارد. اینکه هرکس جای خود را، چه کنار شکریه و چه کنار پدرش، پیدا کند.

تولید هشت ساله بدون اتکا به حمایت دولتی

مسعودی درباره شرایط تولید فیلم گفت: به باور من، مستند پایه و اساس همه اشکال سینماست و برای روایت درست، باید به درون آدم‌ها نفوذ و قصه زندگی آن‌ها را با دقت واکاوی کرد.

او با بیان اینکه ساخت این مستند هشت سال زمان برد و بدون حمایت نهاد‌های دولتی، تولید و حمایت‌ها عمدتا از سوی مجموعه‌های خصوصی مانند دفتر میثاق در تهران و شمسه فیلم مشهد انجام شد تصریح کرد: در حال مذاکره با چند پخش کننده برای اکران بین المللی هستیم. متأسفانه در ایران سازوکار مناسبی برای پخش مستند وجود ندارد، اما اگر شرایط فراهم شود، قطعا برای نمایش داخلی فیلم هم اقدام خواهیم کرد.

این تهیه کننده با انتقاد از وضعیت فرهنگی در خراسان رضوی گفت: مشهد و این استان، از نظر فرهنگی و تاریخی، ظرفیت‌های بسیار بزرگی دارند، اما متأسفانه در حوزه حمایت عملی از تولیدات فرهنگی و سینمایی، آن طور که باید و شاید از این ظرفیت‌ها استفاده نشده است. ظرفیتی که می‌تواند نقطه اشتراک مردم با یکدیگر و حتی با نهاد‌های مدیریتی باشد.

مسعودی، با اشاره به دستاورد‌های اجتماعی این فیلم گفت: مستند‌ها تنها به عنوان یک محصول نمایشی مهم نیستند و قابلیت آن را دارند که به تغییرات واقعی در جامعه منجر شوند. «برای دخترم» از همین ظرفیت برخوردار است و سوژه‌هایی که در دل آن شکل گرفته‌اند، امکان پرداخت مستقل و حتی تبدیل شدن به آثار تصویری دیگر را نیز دارند.

مدرسه سازی در روستا، دستاورد اجتماعی «برای دخترم»

او با اشاره به موفقیت‌های اخیر فیلم افزود: «برای دخترم» اگرچه موفق به کسب نشان فیروزه بهترین فیلم جشنواره سینماحقیقت شد، اما برای من، یکی از اصلی‌ترین اتفاقات دو شب قبل از اختتامیه جشنواره رقم خورد. جایی که روستای «گلاز» محل اصلی تصویربرداری مستند در منطقه اشنویه، مورد توجه قرار گرفت.

این روستا فاقد مدرسه ابتدایی بود و خوشبختانه با همراهی مردم و همکاری دولت قرار شد مدرسه ابتدایی در این منطقه احداث شود. مسعودی ادامه داد: پیگیری‌های اولیه انجام شده و به زودی عملیات اجرایی ساخت مدرسه آغاز خواهد شد. این هفته نیز برای ادامه مراحل اداری و اجرایی، پیگیری‌های لازم انجام می‌شود تا این موضوع به طور کامل به نتیجه برسد.

این تهیه کننده با تأکید بر کارکرد اجتماعی مستند تصریح کرد: به نظر من، بهترین اتفاقی که یک فیلم مستند می‌تواند رقم بزند، همین تأثیرگذاری مستقیم بر زندگی واقعی مردم است، اتفاقی که در مورد این فیلم، فراتر از کسب جایزه جشنواره‌ای رخ داده است.

حق تحصیل دختران، مسئله‌ای فراتر از یک منطقه

مجتبی خیاط احسانی، دیگر تهیه کننده مستند «برای دخترم»، با اشاره به دلایل موفقیت این اثر در جشنواره بین المللی سینماحقیقت، تأکید کرد که ترکیب یک سوژه انسانی، پیگیری طولانی مدت زندگی یک دختر روستایی و پرداخت منصفانه به مسئله «حق تحصیل»، باعث شد این مستند در یکی از جدی‌ترین دوره‌های جشنواره حقیقت مورد توجه ویژه قرار بگیرد.

او گفت: این فیلم حاصل یک پیگیری طولانی مدت از زندگی دختری به نام «شکریه» است، دختری روستایی از مناطق کردنشین آذربایجان غربی که از دوران نوجوانی تا حدود نوزده، بیست سالگی، یعنی مقطع انتخاب میان ازدواج و ادامه تحصیل، مقابل دوربین قرار گرفته است. 

همین دنبال کردن مستمر یک سرنوشت واقعی، باعث می‌شود مخاطب با فیلم همراه شود و بخواهد بداند سرنوشت این دختر چه خواهد شد. به گفته احسانی، یکی از ویژگی‌های مهم مستند «برای دخترم» تمرکز بر روایت تحصیل و زندگی یک دختر کردزبان است، مسئله‌ای که در سال‌های اخیر به یکی از چالش‌های اجتماعی جدی تبدیل شده است. 

او توضیح داد: بحث حقوق زنان، حق تحصیل دختران و موانعی که در برخی مناطق برای ادامه آموزش وجود دارد، از مسائلی است که این مستند به آن می‌پردازد. فیلم نشان می‌دهد علاقه یک دختر به تحصیل چگونه با موانع فرهنگی و ساختاری گره می‌خورد و در عین حال، نقش یک معلم یا مدیر دل سوز در بازگرداندن کودکان بازمانده از تحصیل تا چه اندازه می‌تواند تعیین کننده باشد. این خط اصلی روایت، برای مخاطبان جشنواره بسیار قابل لمس و تأثیرگذار بود.

تأثیر اجتماعی مستند فراتر از سالن نمایش

این تهیه کننده با اشاره به بازخورد‌های گسترده فیلم در جشنواره حقیقت افزود: «برای دخترم» تنها برای مخاطبان علاقه‌مند به مستند تأثیرگذار نبود، بلکه مدیران و مسئولان فرهنگی و دولتی حاضر در سالن‌های نمایش نیز به شدت تحت تأثیر قرار گرفتند.

همین تأثیرگذاری باعث شد یکی از مشکلات قدیمی روستایی که شکریه در آن زندگی می‌کرد، دوباره در کانون توجه قرار بگیرد، روستایی که حدود ۱۰ تا پانزده سال مدرسه ابتدایی آن تخریب شده و وعده ساخت مدرسه جایگزین محقق نشده بود. پس از نمایش فیلم، اراده‌ای جدی برای حل این مشکل شکل گرفت و روند ساخت مدرسه ابتدایی در این منطقه دوباره آغاز شد.

احسانی در ادامه، فضای کلی جشنواره امسال را «سطح بالا و رقابتی» توصیف کرد و گفت: در این دوره از جشنواره حقیقت، بسیاری از مستندسازان باسابقه و نام آشنا حضور داشتند، چه در بخش ملی، چه در بخش ویژه ایران و چه در بخش جایزه شهید آوینی. آثار قابل توجهی در جشنواره نمایش داده شد و موضوعاتی که امسال به آن‌ها پرداخته می‌شد، عمدتا نگاهی امیدوارانه و رو به جلو داشت.

در ادامه حتما بخوانید نگاهی به مستند «برای دخترم» به بهانه کسب جایزه در جشنواره «سینما حقیقت» | قصه شخصی یک زخم عمیق

پررنگ شدن روایت زنان در مستند‌های امسال

او افزود: یکی از نقاط برجسته این دوره، توجه ویژه به مسائل زنان و دختران بود، از جمله مستند‌هایی که با استقبال روبه رو و حتی موفق به دریافت جوایز ویژه شدند. در سال‌های گذشته گاهی شاهد غلبه نگاه‌های تلخ و سیاه نمایانه در برخی آثار مستند بودیم، اما امسال اغلب فیلم‌ها نگاهی انسانی‌تر و منصفانه‌تر داشتند.

این تهیه کننده درباره چالش‌های تولید مستند «برای دخترم» نیز گفت: یکی از سخت‌ترین بخش‌های تولید، فاصله جغرافیایی محل فیلم برداری بود. روستای «گلاز» در نزدیکی مرز و در استان آذربایجان غربی قرار دارد و رفت وآمد مداوم گروه در طول هشت سال، فشار زیادی به تیم وارد کرد.

این حضور مستمر در مقاطع مختلف زمانی، کاری فرسایشی، اما ضروری بود. خیاط احسانی به چالش‌های فرهنگی پروژه نیز اشاره کرد و توضیح داد: گروه فیلم سازی با خانواده‌ای روبه رو بود که زبان مادری شان کردی بود، در حالی که هیچ کدام از اعضای گروه به این زبان مسلط نبودند. 

ایجاد اعتماد، برقراری ارتباط نزدیک با خانواده و جلب رضایت آن‌ها برای حضور دوربین، به ویژه در شرایطی که برخی حساسیت‌های فرهنگی وجود داشت، کار ساده‌ای نبود. او ادامه داد: در جریان تولید، اتفاقات تلخ و پیش بینی نشده‌ای رخ داد، از جمله بیماری و درگذشت پدر خانواده که هم برای سوژه و هم برای گروه تجربه‌ای بسیار سخت بود. 

ازدواج شکریه و تغییر شرایط زندگی او نیز ادامه مسیر مستندسازی را دشوارتر کرد. این تهیه کننده درباره حضور خود و مجموعه تولیدکننده در پروژه گفت: ما در میانه مسیر به این پروژه ملحق شدیم. معمولا آثار مجموعه ما از مرحله ایده تا تولید نهایی به طور کامل درون مجموعه شکل می‌گیرد، اما «برای دخترم» پروژه‌ای متفاوت بود.

دغدغه انسانی در کنار تولید حرفه‌ای

او افزود: موضوع فیلم برای ما یک دغدغه انسانی و شخصی بود و احساس کردیم لازم است برای به سرانجام رسیدن آن، کنار کارگردان بایستیم. در عین حال، تمام مراحل تولید به صورت حرفه‌ای پیش رفت و همین مسئله در نامزدی فیلم در بخش‌های مختلف جشنواره خود را نشان داد.

احسانی در پاسخ به این پرسش که آیا نتیجه نهایی اثر راضی کننده بوده است، گفت: ما آدم‌هایی نیستیم که به راحتی قانع شویم. همیشه می‌شود نسخه بهتری ارائه داد، اما با توجه به زمان، هزینه و شرایط تولید، خروجی نهایی «برای دخترم» نتیجه‌ای قابل دفاع و راضی کننده است. ا

و با اشاره به برنامه‌های آینده این مجموعه گفت: در حال حاضر چند پروژه مستند در مرحله پژوهش، تولید و پس تولید داریم، از موضوعات مرتبط با موسیقی آیینی و محلی گرفته تا مسائل اجتماعی و خانوادگی. تلاش ما این است که به اندازه توان خود، سهمی در فضای فرهنگی و رسانه‌ای کشور داشته باشیم.